II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI BELGELERİNDE MALİ

Résumé

19. yüzyılın ikinci yarısında Avrupa devletleri tarafından Afrika'nın hızla sömürgeleştirilmesi, Sultan II. Abdülhamid'in yakından takip ettiği önemli bir konu olarak kabul edilmiştir. II. Abdülhamid, İslam birliği politikası çerçevesinde Afrika'daki Müslüman nüfusla ilişkileri artırmak için yerel yöneticilerle bağları güçlendirmiş ve bölge hakkında raporlar, bilgi notları ve haritalar hazırlanmasını sağlamıştır. Buradan hareketle hazırlanan bu araştırmada Osmanlı belgelerinde Osmanlı Devleti ile Biladüssudan arasındaki ilişkilerin ne boyutta olduğuna cevap aranmıştır. II. Abdülhamid döneminde gerçekleştirilen faaliyetlerin etkisi incelenmiştir. Bu bağlamda çalışma içerisinde Osmanlı arşivleri ve döneme ait diğer kaynaklar taranarak bölgeyi etkileyen faaliyetler incelenmiştir. Belgeler kronolojik olarak incelenip çeviri yazı ve yorumlama çalışmaları yapılarak elde edilen veriler ışığında Osmanlı etkisi ve faaliyetleri değerlendirilmiştir. Osmanlı toprağı olan Trablusgarp’ın hinterlandı konusu da Osmanlı Devleti’nin bölgeye olan dikkatinin bir nedenini teşkil etmektedir. Başta bölgeye giden ve bölgeden gelen görevlilerin gözlemleri, yerel kaynaklardan sağlanan istihbarat bilgileri, ihbar mektupları, diplomatik kaynaklar, gazete ve dergilerden tercüme edilen haber ve makaleler ile Fransızların Batı Afrika’daki faaliyetleri takip edilmiştir. Bu kapsamda günümüzde Mali Cumhuriyeti sınırları içinde bulunan bölgeyi konu alan bir arşiv taraması gerçekleştirilmiştir. Tarama sonucunda 1882-1894 yıllarına tarihlenen on üç belge saptanmıştır. Belgeler, Fransızca ve Arapça gazetelerden makale çevirileri; bilgi notları, ihbar mektupları, irade-i seniyye ve iç yazışmalardan ibarettir. Belgeler, Fransızların Batı Afrika sahillerinden Biladüssudan’a ilerleyişlerini, Senegal-Mali arasında demiryolu inşasını, Sultan II. Abdülhamid'in Alman uzmanlara Nijer nehri vadisinde keşif izinleri vermesi ile Senegal nehri ve havzası hakkında coğrafi bilgileri, bölgenin ihraç ürünlerini ve Biladüssudan hac kafilelerinin yol güvenliği konularını kronolojik olarak ele almaktadır. Ayrıca, Trablusgarp İdare-i Mahsusa Acentesine gönderilen imzasız ve şifreli Arapça mektup, Fransızların Afrika'nın önemli medeniyet merkezi Timbuktu'yu ele geçirdiğini bildirmektedir. Çalışmada bu mektup ve Trablusgarp Vilayeti, Dahiliye Nezareti ve Bâb-ı Âlî arasındaki yazışmalara da yer verilmiştir. Araştırmanın sonucunda, Osmanlı Devleti’nin Büyük Sahra’da Türk-Fransız rekabetinin bir parçası olarak Fransızların Batı Afrika’daki girişim ve faaliyetlerini yakından takip ettiği ve aynı zamanda Almanlara verilen araştırma izniyle de Osmanlı’nın etkisi ve saygınlığı görülmektedir.